Ngày 16/11, tại xã Tiên Điền (Hà Tĩnh) – quê hương của Đại thi hào Nguyễn Du – Hội đồng gia tộc họ Nguyễn Tiên Điền đã chính thức giới thiệu Truyện Kiều bản Tiên Điền, một ấn phẩm đặc biệt, giới hạn, được xem là nỗ lực khoa học mới nhất trong hành trình hơn hai thế kỷ bảo tồn di sản văn học kiệt xuất của dân tộc. Sự kiện diễn ra vào thời điểm mang nhiều ý nghĩa: Kỷ niệm 260 năm sinh (1765–2025) và 205 năm ngày mất (1820–2025) của Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Du; 225 năm Truyện Kiều ra đời và 150 năm tác phẩm được phiên âm sang chữ Quốc ngữ – những dấu mốc quan trọng trong tiến trình truyền tụng và tiếp biến giá trị thi ca Việt.

Ấn phẩm lần này không chỉ là hoạt động tri ân tiền nhân của dòng họ Nguyễn Tiên Điền mà còn là đóng góp khoa học nghiêm túc cho cộng đồng nghiên cứu Kiều học và người yêu văn học Việt Nam. Với sự tham gia của nhiều học giả, chuyên gia và các nhà Kiều học uy tín, bản Truyện Kiều được giới thiệu hướng tới mục tiêu xây dựng một văn bản hiện hành mạch lạc, gần gũi nhất với tinh thần nguyên tác Nguyễn Du, song song với việc tiếp thu có chọn lọc những thành tựu nghiên cứu của 200 năm qua.

Trong phát biểu tại lễ ra mắt, ông Nguyễn Hải Nam, Chủ tịch Hội đồng gia tộc họ Nguyễn Tiên Điền, nhấn mạnh rằng sức sống kỳ lạ của Truyện Kiều phần lớn đến từ hình thức lưu truyền dân gian – truyền miệng, chép tay, giảng Kiều, bói Kiều… Chính sự phong phú và đa dạng ấy đã tạo ra số lượng dị bản khổng lồ với vô vàn biến thể từ ngữ, câu thơ, cách hiểu. Mãi đến năm 1866, khi bản khắc ván chữ Nôm đầu tiên được phát hiện, Truyện Kiều mới bước vào giai đoạn “định bản” tương đối rõ ràng trong lịch sử văn bản học.

Tuy nhiên, ngay cả khi đã bước vào thời đại in ấn và chữ Quốc ngữ, Truyện Kiều vẫn tiếp tục được hiệu đính, khảo dị và biên soạn lại bởi nhiều thế hệ học giả. Mỗi bản in đánh dấu một nỗ lực khoa học, phản ánh cách các nhà nghiên cứu tiếp cận văn bản: từ việc đối chiếu Nôm – Quốc ngữ đến thay đổi ngữ âm, chắt lọc biến thể, hay chú giải văn hóa – lịch sử – ngôn ngữ. Nhờ vậy, Truyện Kiều không ngừng được làm giàu, được hiểu sâu hơn và trở thành “mỏ tri thức” liên ngành có sức bền hiếm có trong văn hóa Việt.

Trên nền truyền thống và khoa học ấy, bản Truyện Kiều Tiên Điền lần này ra đời như một bước tiếp nối tự nhiên, có phương pháp, có hội tụ trí tuệ cộng đồng.

Hội đồng gia tộc họ Nguyễn Tiên Điền – dòng họ sinh ra Nguyễn Du và nhiều danh nhân – từ lâu đã ý thức sâu sắc về trách nhiệm bảo tồn di sản của bậc tiền nhân. Trong bối cảnh phong trào học Kiều, thuộc Kiều và thưởng Kiều đang phát triển mạnh mẽ tại Hà Tĩnh và lan rộng toàn quốc, dòng họ xác định việc xây dựng một bản Kiều chuẩn mực, phục vụ cả gia tộc lẫn cộng đồng là nhiệm vụ mang tính lịch sử. Đó là: Tạo ra một văn bản hiện hành đáng tin cậy, có cơ sở khoa học, dễ đọc, dễ sử dụng; gìn giữ và tôn vinh bản sắc di sản dòng họ, trao truyền giá trị cho con cháu và phổ cập rộng rãi đến độc giả cả nước, góp phần đưa Truyện Kiều gần hơn với cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ.

Nhóm biên soạn bao gồm các nhà nghiên cứu Kiều học giàu kinh nghiệm. Họ làm việc theo hướng kế thừa tinh hoa, loại bỏ sự tuỳ tiện, đối chiếu hàng loạt bản Kiều Nôm, Kiều Quốc ngữ, các bản in cổ, bản phiên âm và công trình nghiên cứu từ thế kỷ XIX đến nay. Các câu thơ bị nghi là do người đời sửa chữa hoặc thêm thắt được cân nhắc loại bỏ; ngược lại, những dị bản có giá trị phổ biến, có cơ sở văn bản học hoặc phản ánh truyền thống tiếp nhận lâu dài được chắt lọc và ghi nhận.

Đây là một phương pháp tiếp cận hiện đại trong biên tập văn bản cổ: dựa trên dữ liệu, đối chiếu có hệ thống, minh định bằng chú giải và lập luận học thuật, tránh diễn giải cảm tính.

Tiến sĩ Nguyễn Quốc Luân, Chủ tịch Hội Kiều học Việt Nam, cho biết trong nhiều năm qua, họ Nguyễn Tiên Điền đã làm việc chặt chẽ cùng Hội Kiều học và Viện Nghiên cứu Danh nhân. Một trong những hoạt động quan trọng nhất là tổ chức tọa đàm khoa học “Tìm phương án tối ưu việc trình bày văn bản Quốc ngữ Truyện Kiều”. Tại tọa đàm, nhiều vấn đề then chốt của văn bản học được mổ xẻ như: Trình tự phân đoạn tác phẩm; cách quy chuẩn các dị bản phổ biến; hệ thống chú giải về điển tích, văn hóa, lịch sử; nguyên tắc giữ nguyên – tái tạo – điều chỉnh từ ngữ và sự cân bằng giữa bản gốc Nôm và truyền thống đọc trong Quốc ngữ.

Những cuộc thảo luận khoa học như vậy tạo ra nền tảng vững chắc cho bản Tiên Điền, giúp ấn phẩm không chỉ mang tính dòng họ mà còn đáp ứng yêu cầu học thuật của giới nghiên cứu chuyên sâu. Vì thế, bản Kiều Tiên Điền có thể được xem như tổng hợp tinh hoa 160 năm nghiên cứu Kiều kể từ thời điểm bản Nôm sớm nhất được phát hiện. Đây là sự tiếp nối liền mạch – vừa tri ân, vừa sáng tạo.

Không chỉ chú trọng học thuật, bản in lần này còn được đầu tư như một ấn phẩm sưu tầm đặc biệt. Sách có kích thước 22 × 35 cm, khổ lớn, giấy chất lượng cao, bìa cứng trang nhã. Mỗi quyển được đánh số, có chữ ký và con dấu của Hội đồng gia tộc, nhằm xác nhận tính xác thực và giá trị lưu chiểu lâu dài.

Đặc biệt, sách có hệ thống phân đoạn – chú giải rõ ràng, khoa học, gần gũi với cách đọc hiện đại. Các tranh minh họa của các họa sĩ tên tuổi không chỉ tạo mỹ cảm mà còn góp phần làm sáng rõ nhiều tình tiết, không gian và cảm xúc của Truyện Kiều – điều mà chữ Nôm, chữ Quốc ngữ đôi khi khó truyền đạt trọn vẹn. Nhờ đó, ấn phẩm hội tụ đầy đủ ba yếu tố: giá trị học thuật – giá trị mỹ thuật – giá trị di sản.

Truyện Kiều từ lâu đã vượt xa giới hạn của một tác phẩm văn học. Tác phẩm trở thành “di sản gia tộc”, “kinh điển dân tộc”, một hệ quy chiếu văn hóa, một kho tư tưởng – ngôn ngữ, thậm chí là một phương thức triết lý sống của người Việt. Mọi nỗ lực hiệu đính, khảo cứu và xuất bản Truyện Kiều đều góp phần định hình cách chúng ta hiểu về chính mình.

Trong bối cảnh đó, Truyện Kiều bản Tiên Điền mang những ý nghĩa đặc biệt. Đó là: Đầu tiên là khẳng định trách nhiệm gìn giữ di sản của dòng họ. Dòng họ Nguyễn Tiên Điền từ bao đời mang trọn ký ức lịch sử gắn với Đại thi hào Nguyễn Du. Việc biên soạn bản Kiều mới thể hiện lời “báo đáp” văn hóa với tiền nhân – lời báo đáp không chỉ bằng tình cảm mà bằng hành động học thuật nghiêm túc.

Thứ hai là góp phần chuẩn hóa và phổ cập văn bản Kiều giữa vô vàn dị bản, một văn bản hiện hành mạch lạc, logic, có chú giải rõ ràng là điều cần thiết cho giáo dục, nghiên cứu và truyền bá văn hóa.

Thứ ba mang giá trị khai mở đối với thế hệ trẻ, khi có một bản Kiều dễ đọc, dễ tiếp cận, người trẻ sẽ có cơ hội đến gần hơn với di sản thi ca vĩ đại nhất của dân tộc – không qua sự xa cách của chữ Nôm cổ hay hệ thống ngữ nghĩa phức tạp.

Quan trọng hơn là góp phần làm phong phú đời sống Kiều học Việt Nam, mỗi bản khảo cứu, chú giải mới là một lần làm sâu thêm kho tàng tri thức về Truyện Kiều, kích thích các hướng tiếp cận liên ngành như văn bản học, ngôn ngữ học lịch sử, văn hóa học, thi pháp học, và tiếp nhận học.

Đặc biệt khi di sản trở thành sức mạnh kết nối cộng đồng, sự kiện ra mắt Truyện Kiều bản Tiên Điền không chỉ đơn thuần là một hoạt động xuất bản. Nó trở thành một ngày hội văn hóa tại Tiên Điền – nơi quê hương Nguyễn Du gắn kết người dân, các nhà nghiên cứu, con cháu dòng họ và độc giả bốn phương.

Và cuối cùng Truyện Kiều bản Tiên Điền đã đóng góp bền vững cho tương lai của Truyện Kiều, trước khi là "di sản quốc gia, Truyện Kiều là di sản của dòng họ Nguyễn Tiên Điền”. Câu nói ấy – được nhắc nhiều trong sự kiện – cho thấy chiều sâu của một dòng họ có hơn ba thế kỷ sản sinh nhân tài cho đất nước.

Bản Truyện Kiều Tiên Điền lần này không chỉ tái khẳng định vai trò gìn giữ di sản của dòng họ; quan trọng hơn, nó chứng minh rằng di sản chỉ thật sự sống khi được kế thừa bằng tri thức. Đây là minh chứng sinh động cho cách chúng ta gìn giữ văn hóa trong thời đại mới: không chỉ tôn vinh quá khứ, mà còn tiếp tục hoàn thiện, nghiên cứu, sáng tạo.

Trong dòng chảy 225 năm của Truyện Kiều, ấn phẩm này là một cột mốc đáng nhớ: một bản Kiều của chính quê hương Nguyễn Du – nơi âm vang của Kiều không bao giờ tắt. Và từ mạch nguồn Tiên Điền ấy, sức sống của di sản Nguyễn Du chắc chắn sẽ tiếp tục lan tỏa, nâng đỡ tâm hồn Việt qua nhiều thế hệ mai sau./.

https://nguonluc.com.vn/ra-mat-truyen-kieu-ban-tien-dien-hanh-trinh-khoa-hoc-van-hoa-va-tinh-than-giu-gin-di-san-gia-toc-di-san-quoc-gia-